وقعة صفین (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | نصر بن مزاحم (متوفای ۲۱۲ق) |
| موضوع | جنگ صفین |
| سبک | تاریخی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | المؤسسة العربية الحديثة |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۲ق |
وَقْعَةُ صِفّین کتابی به زبان عربی و از کهن‌ترین منابع تاریخ اسلام در موضوع زندگی امیرمؤمنان علی(ع) اثر تاریخ‌نگار شیعه، نصر بن مزاحم منقری (متوفای ۲۱۲ق) است. مؤلف در این اثر در هشت جزء، ابتدا تا انتهای کارزار صفین را بازگو می‌کند. وقعة صفین از معدود تک‌نگاری‌های برجای‌مانده در موضوع نبرد صفین است. ویژگی این کتاب، دقت مؤلف در بیان حوادث صفین حتی در جزئی‌ترین امور است. روش تاریخ‌نگاری نصر بن مزاحم منقری، حدیثی است و حوادث را با دو یا سه واسطه از شاهدان عینی جنگ صفین روایت می‌کند. پرویز اتابکی این کتاب را به زبان فارسی ترجمه و با نام «پیکار صفین» منتشر کرده است.
درباره مؤلف
ابوالفضل، نصر بن مزاحم بن سیار (یسار) عطار منقری، اهل عراق، مورخ شیعی قرن ۲ق است. از لحاظ طبقه راویان، برخی او را در ردیف ابو مخنف شمردهاند.شیخ طوسی او را از اصحاب امام باقر(ع) می‌داند. با این حال مورخان و تراجم‌نویسان در اعتبار نصر بن مزاحم اختلاف نظر دارند. ظاهرا دلیل این اختلاف، مذهب اوست. او در سال‌های پایانی عمرش در قیام ابوالسرایا، علیه بنی‌عباس شرکت کرد و ابوالسرایا مسئولیت بازار را به او سپرد. وقعة صفین، الجمل، الغارات، مقتل حجر بن عدی و مقتل حسین بن علی عناوین برخی از آثار اوست.
اهمیت کتاب
مؤلف در این کتاب به اخبار و حوادث جنگ صفین پرداخته و گزارش‌های بسیاری درباره این جنگ و حوادث پیش و پس از آن ارائه می‌دهد. اهمیت کتاب را از چند جهت می‌توان بررسی کرد. نخست، ارزش متنی کتاب به جهت قدمت تاریخی آن از یک سو و از طرفی دیگر، اشاره به اخبار و حوادث دوران خلافت امیرالمؤمنین(ع)، و نیز به عنوان منبعی مهم برای رویدادهایی که منجر به جنگ صفین شده است.
محتوا
وقعة صفین، مشتمل بر هشت جزء است:
- جزء اول از ورود علی(ع) به کوفه و سامان دادن اوضاع سیاسی-اجتماعی قلمرو حکومت خود آغاز تا ارسال نمایندگانی نزد معاویه را گزارش می‌کند.
- جزء دوم رایزنی ها، چاره‌جویی‌ها، تبادل سفرا و نامه‌ها تا تدارک و تجهیز دو سپاه عراق و شام را در برمی‌گیرد.
- جزء سوم به بسیج عمومی و حرکت دو سپاه به صفین اختصاص یافته و ضمناً وقایع جنبی مرتبط به جنگ را هم ترسیم می‌کند.
- جزء چهارم مشتمل بر آغاز نبرد صفین تا بیان رجزهای جنگاوران دو سپاه را در برمی‌گیرد.
- جزء پنجم سلحشوری و رزم آوری دو سپاه و روح حماسی جنگ را بیانگر است.
- جزء ششم درگیری‌های نظامی همراه با تلاش‌های سیاسی دو سپاه و تبادل سفرا و نامه‌ها ادامه می‌یابد و با بن بست روبرو می‌شود.
- جزء هفتم روایتگر عزم سپاه عراق جهت یکسره کردن کار جنگ و حیله عمروعاص در بالا بردن قرآن‌ها است.
- جزء هشتم درباره پایان دردناک جنگ و ماجرای حکمیت و آثار و پیامدهای آن از جمله ظهور خوارج.
نخستین مطلب کتاب اختصاص دارد به گزارشی از ورود امیرالمؤمنین (ع) پس از پیروزی در جنگ جمل از بصره به کوفه در حالی که اشراف مردم و اهالی بصره حضرت را همراهی می‌کردند و مردم که میانشان اشراف و قاریان قرآن بودند در کوفه از حضرت استقبال کردند و امام فرمود که به قصر نمی‌روم و در میدانگاه اصلی کوفه مستقر شد و پس از آن به مسجد اعظم شهر رفت و دو رکعت نماز گزارد و بر فراز منبر رفت و ضمن تعریف و انتتقاد از کوفیان به آنها هشدار داد که از پیروی از هوی و هوس و بلند آروزیی بپرهیزند که باعث انحرافشان از حق و فراموش کردن آخرت نشود. در همین مجلس امیرالمؤمنین(ع) با پیشنهاد رییس شرطه‌اش مالک بن حبیب یربوعی که خواهان کشتن کسانی بود که از همراهی با امیرالمؤمنین (ع) تخلف کرده بودند شدیداً مخالفت کرد و به حکم قرآن کشتن را فقط در برابر کشتن روا دانست و جز این کار را مصداق اسراف در قتل و تجاوز وستم دانست که در آیه ۳۳ سوره اسراء از آن نهی شده است. حضرت در همین مجلس نیز به شبهه ابو بُرْدة بن عَوْف ازدِی (که در جنگ جمل حضور نداشت) در باره کشته شدگان در جمل پاسخ داد و او قانع شد. آخرین بخش کتاب اختصاص دارد به نام برخی از اصحاب امیرالمؤمنین (ع) که در صفین به شهادت رسیدند مانند: عامر بن حنظله کندی، عائذ بن مسروق همدانی، زید بن صوحان عبدی، رافع بن زید انصاری... نویسنده در پایان این بخش تصریح می کند که در حدود ده هزار نفر از اصحاب امام علی(ع) در صفین کشته شدند.
روش تألیف
شیوه این اثر، مانند دیگر آثار معمول در این دوره، حدیثی است و امتیاز آن، روایت کردن با دو یا سه واسطه از کسانی است که خود در جنگ صفین حضور داشته‌اند و از آنجا که این اثر در مکتب تاریخ‌نگاری عراق تدوین شده، سلسله اسناد بیشتر روایات آن به رجال و راویان شیعی مانند اصبغ بن نباته، حارث بن حصیرة ازدی، صعصعة بن صوحان، جابر بن یزید جعفی منتهی می‌شود. اگر هم از راویان عامه چون شعبی، روایت می‌شود، روایات دلخواه و مورد قبول مؤلف است.
ویژگی‌ها
نصر بن مزاحم به دلیل گرایش خاص خود به علی(ع)، خطبه‌هایی از آن حضرت را نقل کرده و به بسیاری از امور اجتماعی و فرهنگی به ویژه نظامی پرداخته است. او گاه چنان دقیق به گزارش تاکتیک‌های جنگی و روانی، شیوه آرایش سپاه، رجزها، هجوها و سوگواری‌ها و تصویر پردازی از جامه‌ها، اسلحه‌ها، آلات جنگی، وصف اسب‌ها و... می‌پردازد.
ترجمه‌ها و چاپ‌ها
این اثر تاکنون سه بار به فارسی بازگردانده شده است.
- نخست تحت عنوان «سُندُس و اِستَبرَق» به قلم شیخ محمد مهدی مسجدشاهی در سال ۱۳۴۵ق به صورت چاپ سنگی در اصفهان منتشر شد.
- بازگردان دوم به نام «واقعةُ ألصّفین در تاریخ» توسط کریم زمانی در سال ۱۳۶۴ش در تهران صورت گرفت.
- از جمله ترجمه‌های موجود می‌توان به ترجمه این کتاب توسط پرویز اتابکی به عنوان «پیکار صفین» اشاره کرد که در سال ۱۳۶۶ش در تهران انجام گرفت.
این کتاب، نخستین بار در سال ۱۳۰۱ش در ایران و بار دیگر در سال ۱۳۴۰ق در بیروت به چاپ رسید. تا آنکه عبد السلام محمد هارون محقق مصری با استخراج متن کامل آن از شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید و مقابله و تطبیق آن با چاپ نخست به تصحیح و چاپ مجدد آن با اسلوبی علمی در یک جلد به سال ۱۳۶۵ق. همت گماشت.
پانویس
- ↑ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ ۖ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا و هر كس مظلوم كشته شود، به سرپرست وى قدرتى داده‌ايم، پس [او] نبايد در قتل زياده‌روى كند، زيرا او [از طرف شرع] يارى شده است.
منابع
- منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق وشرح : عبد السلام محمد هارون، قاهره، المؤسسة العربیة الحدیثة، ۱۳۸۲ق.
- منقری، نصر بن مزاحم، پیکار صفین، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.
پیوند به بیرون